Przepadek pojazdu mechanicznego lub jego równowartości – jak go uniknąć lub zminimalizować skutki?

Przepadek pojazdu mechanicznego lub jego równowartości stanowi stosunkowo nowy środek karny, wprowadzony do polskiego porządku prawnego w wyniku nowelizacji przepisów kodeksu karnego, która weszła w życie 14 marca 2024 roku. Jego zasadniczym celem – zgodnie z intencją ustawodawcy – jest wzmocnienie funkcji prewencyjnej i represyjnej prawa karnego wobec sprawców najcięższych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, zwłaszcza popełnianych w stanie nietrzeźwości. Ze względu na swój majątkowy charakter oraz potencjalnie wysoką wartość pojazdu, środek ten cechuje się znaczną dolegliwością, która może mieć poważne konsekwencje nie tylko dla sprawcy, lecz także dla osób trzecich, w szczególności, gdy dotyczy osób współwłaścicieli lub korzystających z pojazdu służbowego. Z tego względu istotne jest szczegółowe przeanalizowanie przesłanek jego stosowania oraz możliwości jego uniknięcia bądź zminimalizowania następstw, które poruszamy w niniejszym artykule.
Spis treści

Podstawa prawna i zakres zastosowania przepadku

Zgodnie z art. 44b §1 k.k. sąd orzeka przepadek pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w ruchu lądowym w przypadkach wskazanych w ustawie. Kodeks karny (dalej: k.k.) odsyła w tym zakresie do zasad określonych w przepisach rozdziału XXI o przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Wyraźnie, możliwość orzeczenia przepadku przewidują obecnie przepisy art. 178 §3 i art. 178a §5 k.k., które dzielą zastosowanie przepadku na kategorie: dla przestępstw związanych z katastrofą i wypadkiem tj. art. 178 §3 k.k. przewidujący przepadek fakultatywny, który staje się obligatoryjny przy wysokim stężeniu alkoholu (>1,0‰). Natomiast przestępstwo samodzielnej jazdy po alkoholu (art. 178a §1 k.k.) oraz jego formy zaostrzone (art. 178a §4 k.k.) podlegają obowiązkowemu przepadkowi auta, o ile – w przypadku czynu z §1 – przekroczona zostanie wyższa granica (1,5‰). Innymi słowy oznacza to, że norma nakłada środki karne różnicując stopień dolegliwości w zależności od nasilenia czynu (wysokie stężenie alkoholu, recydywa) i nakazuje orzec przepadek auta jako sankcję dodatkową. Część literatury zwraca uwagę, że konstrukcja ta jest rygorystyczna, co budzi wątpliwości co do jej proporcjonalności.

Orzekanie równowartości pojazdu mechanicznego

Przepis art. 44b §2 k.k. reguluje sytuacje, gdy przepadek pojazdu nie może mieć charakteru realnej sankcji rzeczowej, a mianowicie „jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa pojazd nie stanowił wyłącznej własności sprawcy albo po popełnieniu sprawca zbył, darował lub ukrył pojazd podlegający przepadkowi, orzeka się przepadek równowartości pojazdu”. W takim stanie faktycznym prawo nie wymaga realnego zajęcia rzeczy – zamiast tego sąd nakłada karę równoważną wartości auta. Ustawodawca zdefiniował równowartość jako wartość z polisy OC pojazdu za rok popełnienia przestępstwa, a w razie braku polisy – „średnią wartość rynkową pojazdu odpowiadającego” (uwzględniając markę, model, rok produkcji, rodzaj nadwozia, napęd, pojemność, moc silnika i przybliżony przebieg). Ocena takiej wartości jest zadaniem sądu ustalanym „na podstawie dostępnych danych, bez powoływania biegłego”

Orzeczniczo SN podkreśla, że przepadek równowartości jest konieczny, gdy wykluczone jest realne przejęcie auta. W wyroku SN z 8 kwietnia 2025 r., I KK 72/25 wskazano, że ,,jeżeli orzeczenie przepadku pojazdu jest niemożliwe ze względów prawnych (brak po stronie sprawcy wyłącznego prawa własności, względnie przeniesienie prawa własności po dacie czynu a przed datą wyrokowania w sprawie, poprzez jego zbycie lub darowanie) lub też jest niecelowe ze względów faktycznych (ukrycie pojazdu) – wówczas orzeka się przepadek równowartości pojazdu mechanicznego. Należy w tym miejscu nadmienić, że jeżeli ustawa tego nie przewiduje, nie można orzec przepadku przedmiotu niebędącego własnością sprawcy, co w sposób oczywisty wynika z ochrony prawa własności osób trzecich”.

Sytuacje wyłączające orzeczenie przepadku

Orzeczenie przepadku jest niemożliwe lub wyłączone w trzech podstawowych wypadkach:

  1. pojazd nie jest własnością sprawcy (w szczególności, gdy służył do pracy – wówczas zamiast przepadku następuje obowiązkowa nawiązka).
  2. pojazd został utracony lub uszkodzony do stopnia uniemożliwiającego konfiskatę.
  3. gdy przestępstwo nie mieści się w katalogu przewidzianym dla art. 44b (np. pierwszy raz kierował po spożyciu poniżej progu 0,5‰).

W każdym z w/w  przypadków sąd nie może orzec ani przepadku auta, ani jego równowartości.

Minimalizacja skutków przepadku i możliwości jego uniknięcia

Przepadek pojazdu jest środkiem o znacznej dotkliwości, toteż niewątpliwie doniosłym stanowi, jak można ograniczyć jego skutki albo doprowadzić do jego uniknięcia. W tymże zakresie analizując orzecznictwo SN można wywieść:

  • zasadę lex mitior retro agit (ustawa względniejsza działa wstecz). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 marca 2025 r., V KK 57/25 rozpatrzył kasację oskarżonego, od którego sąd I instancji orzekł przepadek auta na podstawie art. 178a §5 i 44b k.k. SN uznał to za rażącą naruszenie prawa, wskazując, że przestępstwo miało miejsce 2 grudnia 2023 r., a nowe przepisy (art. 44b k.k.) obowiązują dopiero od 14 marca 2024 r. W związku z tym przepadek auta nie powinien był zostać orzeczony – stosować należy korzystniejsze prawo poprzednie. Wyrok ten potwierdza, że sąd zawsze winien uwzględniać art. 4 §1 k.k. przy zmianie ustaw i nie stosować nowej (zaostrzającej) regulacji wstecz.
  • wykazanie wyjątkowych okoliczności – w sytuacji, gdy przepis pozwala sądowi odstąpić od przepadku, obrona może argumentować, iż zaszły okoliczności wyjątkowe. Taki przypadek przewiduje art. 178a §5 k.k. Możliwość odstąpienia istnieje także według niektórych interpretacji art. 178 §3 przy stężeniu alkoholu poniżej 1‰. Typowe argumenty to: ciężka sytuacja rodzinna (np. brak alternatywnego transportu dla niepełnosprawnych dzieci), choroba skazanego lub bliskich, ważne okoliczności zawodowe itp.
  • współwłasność i zmiana stanu prawnego pojazdu – art. 44b §2 k.k. przewiduje przepadek równowartości jeśli nie było wyłącznej własności sprawcy, można zatem rozważyć wykazanie, że pojazd był współwłasnością lub należał do innej osoby. Jeśli sąd uzna np. współwłasność małżeńską lub służbową, zmienia to sytuację – środek materialny nie może być orzeczony (art. 44b §2 k.k.), dlatego należy przygotować dowody, że pojazd był ubezpieczony OC – wówczas równowartość będzie policzona według polisy, co często skutkuje niższą kwotą.
  • wskazanie na znikomą szkodliwość społeczną czynu – w przypadku, gdy kierujący popełnił czyn zabroniony w okolicznościach łagodzących (np. krótki odcinek drogi, działanie pod wpływem silnego wzburzenia emocjonalnego, brak wcześniejszych karalności), możliwe jest powołanie się na art. 1 §2 k.k., celem unikania przepadku jako środka nadmiernie surowego.
  • działania podjęte po zdarzeniu – Sąd może wziąć w szczególności pod uwagę: dobrowolne poddanie się karze, zadośćuczynienie osobom poszkodowanym, aktywne działania naprawcze oraz uczęszczanie na terapię uzależnień. Powyższe okoliczności mogą skłonić sąd do zastosowania art. 44b §2 i odstąpienia od przepadku.
  • wyjaśnienie okoliczności wykorzystania pojazdu – niewątpliwie istotna jest kwalifikacja pojazdu. Jeśli sprawca używał go w celach służbowych, obowiązuje §4 – w miejsce przepadku auto następuje nawiązka (złagodzenie w porównaniu z utratą auta). Zatem należy dowieść,
    że w trakcie czynności służbowych czy zawodowych sprawca korzystał ze służbowego samochodu – na co pozwala zaświadczenie pracodawcy lub dane z CEPiK. Jeśli odmówi się przesłuchania pracodawcy lub stwierdzi, że pojazd był firmowy, sąd zastosuje tylko nawiązkę.
  • analiza wymiaru sprawy i redukcja środków karnych – nawet, jeżeli przepadek jest obligatoryjny, można starać się o zmniejszenie innych konsekwencji (niższy wymiar kary głównej, skrócenie zakazu prowadzenia itp.), co pośrednio zmniejszy skutki ponoszone przez sprawcę. Dla przykładu, w sytuacji recydywy można ubiegać się o nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 60 k.k.) w uzasadnionych wypadkach, co zmieniłoby kwalifikację czynu.
  • postępowanie wykonawcze – po uprawomocnieniu wyroku środki egzekucyjne są specyficzne. Bowiem organ egzekucyjny sprzedaje pojazd lub jego równowartość na wolnym rynku, przekazując dochód Skarbowi Państwa. Sprawca może więc po uprawomocnieniu zaproponować wcześniejszą spłatę (umorzenie postępowania za wykupienie auta), co nie jest jednak praktykowane – organy z reguły realizują pełną dochodzoną wartość. Niemniej jednak dopuszczalne jest wezwanie do zapłaty równowartości jako wykonania orzeczenia.

Podsumowanie

Przepadek pojazdu mechanicznego lub jego równowartości to instytucja dotkliwa w skutkach, zarówno majątkowych, jak i społecznych. Jednakże nie zawsze orzeczenie przepadku jest nieuchronne. Istotne znaczenie mają właściwa linia obrony, wykazanie szczególnych okoliczności łagodzących oraz aktywna postawa procesowa. W każdej sprawie niewątpliwie warto zasięgnąć porady doświadczonego adwokata, który oceni, czy w danym przypadku istnieją podstawy do uniknięcia lub złagodzenia skutków przepadku pojazdu. Jeżeli potrzebujesz w tejże kwestii pomocy – skontaktuj się nami – zapraszamy.

Wróć