Co do zasady, jeśli spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim lub miał miejsce zamieszkania bądź miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej, w sprawie stwierdzenia nabycia spadku właściwy będzie polski sąd. Ta sama zasada znajdzie zastosowanie w przypadku, gdy majątek spadkowy albo jego znaczna część znajduje się na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.
Podkreślenia wymaga, iż powyższe zasady nie znajdują zastosowania w stosunku do krajów należących do Unii Europejskiej.
Właściwość sądu w przypadku spadkodawcy, który mieszkał i zmarł za granicą
Z dniem 17 sierpnia 2015 roku weszło w życie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. W związku z tym, do spraw spadkowych osób zmarłych w dniu 17 sierpnia 2015 roku lub po tej dacie, zastosowanie znajdują przepisy ww. rozporządzenia, natomiast w przypadku osoby, która zmarła przed tą datą, zastosowanie znajdą przepisy ogólne, opisane powyżej.
Zgodnie z art. 4 ww. rozporządzenia, w przypadku krajów należących do Unii Europejskiej, w większości zastosowanie znajdzie prawo tego kraju, w którym zmarły mieszkał przed śmiercią. Wyjątek stanowią sytuacje, w których spadkodawca dokonał wyboru prawa właściwego – prawa kraju jego obywatelstwa.
Przepisy unijne przewidują również jurysdykcję dodatkową oraz jurysdykcję konieczną. W myśl art. 10 rozporządzenia nr 650/2012, jurysdykcja dodatkowa znajduje zastosowanie w przypadku, gdy spadkodawca w chwili śmierci nie miał miejsca zwykłego pobytu w żadnym z państw członkowskich UE, lecz składniki jego majątku spadkowego znajdują się na terenie państwa członkowskiego UE. W takiej sytuacji, sąd państwa członkowskiego, w obrębie którego znajdują się składniki majątku, jest właściwym jeżeli: zmarły w chwili śmierci miał obywatelstwo tego państwa członkowskiego lub zmarły miał wcześniej miejsce zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim, lecz tylko pod warunkiem, że do chwili wniesienia sprawy do sądu upłynęło nie więcej niż pięć lat od chwili zmiany tego miejsca zwykłego pobytu. Sąd państwa członkowskiego UE, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, może również być właściwym, gdy żaden sąd w państwie członkowskim nie ma jurysdykcji na podstawie wyżej wymienionych przesłanek, lecz jurysdykcja ta ogranicza się wyłącznie do orzekania w sprawach dotyczących tych składników majątku.
Z kolei na podstawie art. 11 rozporządzenia nr 650/2012, w sytuacji gdy żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji na mocy pozostałych przepisów ww. rozporządzenia, sądy państwa członkowskiego są uprawnione do orzekania, jeżeli postępowanie nie może być wszczęte we właściwy sposób lub przeprowadzone, lub postępowanie to nie byłoby możliwe w państwie trzecim, z którym sprawa jest ściśle związana. Przy czym pamiętać należy o tym, że sprawa musi mieć dostateczny związek z państwem członkowskim sądu, do którego ją wniesiono
Umowa prorogacyjna
Omawiając niniejsze zagadnienie nie należy zapominać o regulacji zawartej w art. 5 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012, zgodnie z która w sytuacji gdy wybrane przez spadkobiercę prawo regulujące dziedziczenie po nim jest prawem państwa członkowskiego, spadkobiercy mogą umówić się, że wyłącznie właściwymi do orzekania w sprawie będą sądy lub organy tego państwa członkowskiego. Umowa taka powinna zostać sporządzona na piśmie, opatrzona datą i podpisana przez spadkobierców. Jednak równoważne w stosunku do formy pisemnej są wszelkiego rodzaju elektroniczne środki łączności, zapewniające trwałe przechowywanie zapisu umowy. Zawarcie umowy prorogacyjnej umożliwia sądowi państwa członkowskiego stosowanie własnego prawa krajowego, a nadto eliminuje potrzebę analizy, a w konsekwencji stosowania obcych regulacji prawnych w sprawie przekazania spadku. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że wybór jurysdykcji przez strony umowy może być dokonany wyłącznie na rzecz sądów lub organów państwa członkowskiego związanego przepisami rozporządzenia, tj. strony nie mogą wybrać jurysdykcji sądów państwa trzeciego, mimo że spadkodawca – na mocy art. 22 rozporządzenia 650/2012 – posiadał taką możliwość.
Jak określić miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy?
Określenie miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy może nastręczać pewnych trudności, z uwagi na ilość istotnych elementów faktycznych dotyczących życia zmarłego w latach poprzedzających jego śmierć i w chwili jego śmierci, które należy uwzględnić dokonując oceny w tym zakresie. Przede wszystkim należy wziąć pod uwagę czas trwania i regularność obecności zmarłego w danym państwie oraz warunki i powody tej obecności. Ponadto, ustalone miejsce zwykłego pobytu powinno wykazywać ścisły i stabilny związek z danym państwem. Dla przykładu: spadkodawca wyjechał za granicę, aby tam pracować, pozostawiając w Polsce żonę wraz z dziećmi, ale każdy weekendy spędza w Polsce z rodziną. W takiej sytuacji można by uznać zmarłego za nadal posiadającego miejsce zwykłego pobytu w Polsce, a zatem właściwym będzie polski sąd.
Podsumowanie
Zasadniczo sprawy dotyczące nabycia spadku nie należą do spraw szczególnie zawiłych, niemniej w sytuacji, gdy spadkobierca umiera za granicą, ustalenie właściwego sądu wymaga dokładnej analizy prawnej oraz uwzględnienia wielu czynników, a zatem niezbędną może okazać się konsultacja z prawnikiem, który pomoże obrać najwłaściwszą ścieżkę postępowania.